Osmanlı Devleti İçişleri Bakanlığı göçe tabi Ermenilerin haklarının
korunması ve emniyetle yerlerine ulaşmalarını temin etmek üzere çeşitli
tedbirler almıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Osmanlı Hükümeti zorunlu göç uygulamasına başlamadan önce bütün vilayetlere
yazılar yazarak, bölgelerinden geçecek kafilelerin bütün ihtiyaçlarının
karşılanması için gereken tedbirlerin alınması ve yiyecek stoklanması
talimatını vermiştir1. İhtiyaçların tespit ve temini için İskȃn-ı
Aşair ve Muhacirin Müdürü Şükrü Bey bizzat görevlendirilmiş ve sevkiyat
sırasında kafilelerin ihtiyaçlarının karşılanması için sancak ve vilayetlere
ödenek tahsis edilmiştir2. Nakledilecek Ermenilerin mal ve can
güvenliğinden mahalli idareler, iskânlarına kadar iaşelerinden ve mesleklerinin
icrası için gerekli ödeneğin tahsisinden ise hükümet sorumlu tutulmuştur.
İçişleri Bakanlığı göçe tabi tutulan Ermenilerin emniyetle yerlerine
ulaşmalarını temin etmek üzere de tedbirler almıştır. Göçe tabi olan
Ermenilerin naklinde esas taşıma vasıtası olarak tren ve nehir yolu
kullanılmıştır. Batı Anadolu’dan iskân mahalline gönderilenlerin hemen hepsi
trenlerle nakledilmiştir. Cizre yolu ile sevk edilenler de trenle ve “şahtur”
denilen nehir kayıklarıyla taşınmıştır. Tren ve nehir nakliyatının bulunmadığı
yerlerde kafileler hayvan ve arabalarla belli merkezlere toplanmış ve buradan
trenlere bindirilmiştir.
Zor şartlara ve imkânsızlıklara rağmen hükümetin, göçe tabi tutulan
Ermenileri bir intizam içerisinde yeni yerleşme alanlarına sevk ettiği yabancı
misyon görevlileri tarafından da doğrulanmaktadır. Amerika’nın Mersin Konsolosu
Edward I. Natan, 30 Ağustos 1915’te Büyükelçi Henry Morgenthau’a gönderdiği
raporda: “Tarsus’tan Adana’ya kadar bütün hat güzergâhının Ermenilerle dolu
olduğunu ve Adana’dan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini,
kalabalık yüzünden sefalet ve çektikleri zahmete rağmen hükümetin bu işi son
derece intizamlı bir şekilde idare etmekte olduğunu, şiddete ve intizamsızlığa
yer vermediğini, göçmenlere yeteri kadar bilet sağladığını, muhtaç olanlara
yardımda bulunduğunu” 4 belirtmiştir.
Edward I. Natan’ın, 11 Eylül 2015 tarihli raporu ise şu şekildedir:
“478 sayılı gönderimden beri (30 Ağustos 1915 tarihli rapor) yüz binlerce
Ermeni daha buraya ulaştı ve Halep’ e sevk ediliyorlar. Şam’daki kampta
hastalar için bir hastane oluşturulmuş ve ziyaretim sırasında 50 hasta tedavi
görüyordu. Aldığım bilgilere göre kampta ölen yok ve hükümet bütün sürgünlere
yiyecek dağıtıyor“ 5.
Ermenilere yeni gittikleri yerlerde tapulu ev, tarıma elverişli arazi,
mesleklerinin icrası için alet, sermaye ve tohumluk verilmiştir. Ayrıca zorunlu
göçe tabi tutulan Ermenilerin devlete ve şahıslara olan borçları ertelenmiş ya
da tamamen silinmiş ve suçlu ve zanlılar hakkındaki takibat da ertelenmiştir6.
OSMANLI DEVLETİNDEKİ ERMENİ SAYISI VE GÖÇ ETTİRİLEN ERMENİLERİN MİKTARI
O dönemde Osmanlı coğrafyasının tamamında ve göç uygulaması yapılan Anadolu
topraklarında yaşayan Ermenilerin sayıları7 ile göç ettirilen,
göçten muaf tutulan ve göç yerine varan Ermenilerin sayıları8 aşağıda
gösterilmiştir:
Halep’teki Amerikan konsolosu Jackson 3 Şubat tarihli sürgün edilenler
listesinde 486.000 Ermeni’nin bulunduğunu, 8 Şubat 1916 tarihli raporunda ise
göç bölgesinde 500.000 civarında sürgün Ermeni bulunduğunu rapor etmiştir9
. Söz konusu rapor Ermenilerin büyük bölümünün göç yerlerine ulaştığını
göstermektedir.
Göçler sırasında Ermenilere yapılan saldırılar ya da kötü muamele nedeniyle
çok sayıda kişi Divan-ı Harb-i Örfi Mahkemelerinde yargılanmış,
yargılananlardan 1397 kişi idam dahil çeşitli cezalara çarptırılmış10 ve
yargılamalar bizzat Talat Paşa tarafından takip edilmiştir. Ancak
cezalandırılanlar arasında gerçekten suçlu bulunanlar olduğu gibi İstanbul’un
İngilizler tarafından işgalinden sonra Ermeni kilisesinin telkinleriyle cezaya
çarptırılan birçok masum insanın da bulunduğu gerçeği dikkatten uzak
tutulmamalıdır.
Kaynaklar:
1. Yusuf
Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu
Yayınları, sayı 90, Ankara, 2001, s.62-63
2. Age,
s.66-67; Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi, No:55-A/17, 53/305
3. Bülent
Bakar, Ermeni Tehciri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2009,
s.200-212
4. Halaçoğlu,
age, s.58; Dahiliye Nezareti Emniyet Umum Müdürlüğü 2.Şube, No:20/13
5. US
Archives NARA, 867.4016/193, Copy No:484
6. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi, No:54-A/226;
Halaçoğlu, age, s.67-68
7. Esat
Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, 1987,
s.136- 143
8. Halaçoğlu,
age, s.72-77; Dahiliye Nezareti Emniyet Umum Müdürlüğü 2.Şube Arşivi, No:68/71,
68/80-83-84, 68/101, 57/110
9. Hikmet
Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu; Ermeniler:
Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, s.75; US Archives
NARA, 867.48/271: Ek 310.
10. Süslü,
age, s.147; Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Hazine-i Evrak, Karton 178, Dosya 23
TALAT PAŞA KOMİTESİ