Küçük Amerika
Türkiye, 1950 sonrası Küçük Amerika olma hayali ile demiryolu projelerini askıya alarak, karayolları ve kara ulaştırmasına dengesiz ve büyük yatırımlar yaptı. Bugüne kadar iktidara gelen tüm hükümetler akaryakıtta tamamen dışa bağımlı Türkiye'de deniz yolundan 7 kat, demiryolundan 2.5 kat daha pahalı olan kara ulaştırmasına yatırım yaptı. Bu yapı o kadar dengesiz gelişti ki bir yarımada devleti olan ülkemizde yurtiçi yük ulaştırmasının %90'ı kara ulaştırması ile yapılıyor. Her 8 kişiye bir kara aracı düştüğü ülkemizde yurtiçi yüklerin deniz ve demiryolu payı ayrı ayrı %5. 2012 yılında yurtiçi yolcuların %91'i karayolu; %1'i denizyolu; %5'i havayolu ve %2'si demiryolu ile taşındı.
Karayolu tuzağı
Kara ulaşımı sadece dışa bağımlı ve pahalı yakıt kullanımı ile değil, çevreye ve sağlığa verdiği zararla da öne çıkıyor. İklim değişikliğinde başat rol oynayan CO2 salınımları son 20 yılda 2 katına çıktı. Trafik kazaları boyutu ayrı bir trajedi. 2011 yılında karayoluyla şehirlerarası taşımacılıkta 230 milyon yolcu taşındı. Aynı yıl karayollarında binlerce insan, trafik kazaları sonucu can verdi.
Demiryolunda durumumuz içler acısı. Anadolu'da, Osmanlı döneminde 3800 km, Cumhuriyet'in ilk 15 yılında 2722 km, 1950-2002 arasında 950 km, AKP döneminde 1086 km olmak üzere toplam 8600 km demiryolumuz var. Çok özendiğimiz Amerikan modelinde yurtiçi yük taşımacılığında demiryolu ve iç suyolu ulaştırmasının ağırlıklı rolünü birikimsiz ve bilgisiz siyasetçilerimiz ve işadamlarımız görmedi. ABD'de 250 bin km demiryolu, 40 bin km iç suyolu var.
Yarımada coğrafyasına ve Boğazlar'a sahip olup da, Türkiye kadar iç ulaştırmasında denizi ve demiryolunu bu kadar az kullanan ülkeler, maalesef dünyanın az gelişmiş ülkeleridir. Bu durumda küresel hegemonyanın Türkiye'de deniz ve demiryolu ulaştırmasını teşvik etmek yerine, karayolu ve otomotiv sanayiini teşvik etmesinin de önemli rolü oldu. Türkiye gibi -sadece üç tarafı değil, en yoğun nüfusun bulunduğu Marmara Bölgesi dikkate alınırsa beş tarafı denizlerle çevrili- yarımada coğrafyasındaki bir ülke, eğer enerjide dışa bağımlı ise, yani ulaştırma için petrol ithal ediyorsa, o zaman devletin ulaşım politikası, en ucuz ulaşım ortamı olan denizyolu ve demiryoluna yoğunlaştırılmalıdır. Bu yapılmamıştır.
Yeni tuzak: havayolu
Biz bu tezimizi öne sürerken, Türk halkı şimdi ikinci bir ulaştırma tuzağıyla karşı karşıya. Son 11 yılda havayolculuğunda ve havayollarında büyük bir atılım var. İnsani gelişmişlik endeksleri ve uygar dünya ölçütleri içinde her alanda son sıralarda yer alan Türkiye, havayolculuğunda neredeyse kuantum sıçraması yapıyor. 2002'den günümüze kadar hava alanı sayısı 25'ten 52'ye (bunların sadece 7'si kâr ediyor) uçak sayısı 150'den 383'e, iç hat yolcu sayısı 9 milyondan 76 milyona çıktı. Peki, tüm bu gelişmenin ekonomiye somut katma değeri ne oldu? Nüfusunun %80'i ayda 1500 TL altında bir gelirle, 2 milyon insanı günde 2 dolarla geçinen fakir Türk insanına bu gelişmenin katma değeri nedir? Havayolcu sayısının artışı, %91'lik karayolcu payını ne kadar etkiledi? Ekonomimizin verimlilik ve üretkenliğine ne katkısı oldu?
En pahalı sektör
Hava sektörüne yakından bakalım. Deniz ulaştırmasından 21, demiryolundan 7, karayolundan 3 kez daha pahalı olan hava ulaştırmasının yurtiçi yük taşımada yeri yok. 2013 itibarıyla yurtdışı yük taşımada %0,4; yurtiçi yolcu taşımada %5 paya sahip. Sektör tüm uçaklarını küresel egemenlerden, yani ABD'de Boeing ve Fransa'da Airbus firmalarından ithal ediyor. Her gün televizyonlarda ve dünyanın en seçkin dergi ve gazetelerinde vergilerimizle ödenen milyonlarca dolarlık reklamlarını gördüğümüz Türk Hava Yolları, devlet firma kredisi ile her iki ülkeden milyarlarca dolarlık projelerle yolcu uçağı ısmarlamaya devam ediyor. Yakıtı tamamen dışa bağımlı. 368 milyar dolar dış borcu, 400 milyar lira iç borcu olan, senede 22 milyon ton petrol ürünü ithal eden Türkiye, borçlanarak havacılık filosunu geliştiriyor. Bundan 50 yıl önce karayollarına dengesiz ve bilinçsiz bir şekilde yatırım yapan ülkemiz, 21. yüzyılda, halkının ihtiyacının çok ötesinde havacılığa yatırım yapıyor. Havacılıkta Avrupa birincisi olmak, ülkenin ekonomisine ve sosyal gelişimine doğrudan, açık ve somut bir katkı sağlıyorsa bir anlam ifade edebilir. Aynı kaynaklar demiryolu ve denizyollarına yatırıldığı takdirde çok daha büyük katma değer yaratabilirdi.
Deniz-demiryolu en uygun çözümdür
Hopa'dan İskenderun'a kesintisiz devam eden 8333 km'lik kıyıları boyunca serpiştirilmiş 175 liman/iskele ile demiryolu bağlantısının kurulduğunu ve Türkiye'de karayolunun yurtiçi ulaştırmadaki %90'lık payının Avrupa standardı olan %40 seviyesine düşürüldüğünü, demiryolu uzunluğumuzun 8600 değil 20 000 km olduğunu hayal edelim. Akaryakıtta dışa bağımlı ülkelerde hava ulaştırması ancak entegre demir-denizyolu ulaştırması başarıldıktan sonra geliştirilebilir. ABD ve Avrupa'da yaşanan da zaten budur. Çok uzağa gitmeyelim. Yanımızdaki Rusya Federasyonu'na bakalım. Petrol zengini bu ülkede ulaştırmanın belkemiği demiryolu ile iç suyollarıdır. İç suyollarının toplam uzunluğu 500 bin km'dir. Yanlış okumadınız 500 000 km. Uzun kıyıları olan her ülkede demiryoluna entegre denizyolu, en ucuz ulaşım yoludur. Sorun, Anadolu coğrafyasının seçkin özelliklerinin altyapı ve uygun girişimlerle buluşturularak, kendi ekonomimiz ve çevre ekonomilere çok daha rasyonel ve faydalı ulaştırma seçenekleri sunabilmektir.
Kara-havayolu ikilisi halkın çıkarlarına uygun değildir
Yapılması gereken, öncelikle yurtiçi ulaştırmamızdaki %90'lık karayolu payını, demiryolu ve denizyolu lehine düşürmektir. Ancak bu noktadan sonra havayoluna yatırım yapılabilir. Her iki pahalı ulaştırma sisteminde (kara ve hava) ısrar etmek, petrolde dışa bağımlı bir devlet için sürdürülebilir bir durum değildir. Sadece enerji faturası olarak, senede harcanan 60 milyar doların büyük bir bölümü kara ulaştırması için kullanılıyor. Karaya nazaran deniz ulaştırması 7 kat, demiryolu ulaştırması 2,5 kat daha ucuz kalmaya devam ederken yurtiçi ulaştırmada karada ısrarcı olmak ve bu yetmezmiş gibi havayoluna yatırım yapmak, ancak ilkel birikim mantığı ve siyasi çıkar yaklaşımıyla izah edilebilir. Bu arada Amerikalı ve Fransız uçak firmalarının Türkiye'ye zengin Arap devletlerinden sonra en iyi müşteri ödülünü bir törenle vermelerini dört gözle bekliyoruz. Törene THY'de geçen aylarda ağırlanan sanatçı ve gösteri dünyası seçkinlerini de görmek istiyoruz. Şüphesiz %85'inin hayatında bir defa bile tatile çıkamadığı güzel ülkemizin halkı bu ödülden gurur duyacaktır.
AYDINLIK / Pazar, 08 Haziran 2014
